Một năm sau khi sang Pháp để bắt đầu hành trình nghiên cứu sinh tại Đại học Sorbonne, Bùi Duy Hải, cựu sinh viên ngành Khoa học vật liệu tiên tiến và Công nghệ Nano quyết định trở về Việt Nam vào tháng cuối cùng của năm. Chuyến trở về ấy không chỉ để thăm gia đình sau quãng thời gian dài xa nhà, mà còn để mang theo một dự án đặc biệt: đưa kiến thức về vi khuẩn và an toàn thực phẩm đến với hơn 800 học sinh vùng cao Mù Cang Chải.
“Em muốn bài viết nói nhiều về dự án hơn là về em.” Hải cười, khi được hỏi thông điệp mà em muốn truyền tải. Nhưng chính câu chuyện mà Hải đang làm lại là minh chứng chân thực nhất cho tinh thần của những người làm khoa học trẻ bước ra từ Trường đại học Khoa học và Công nghệ (USTH), những người không chỉ giỏi chuyên môn mà còn chọn cách để khoa học chạm vào đời sống, như chính điều Hải đang làm.
Khi phòng lab chạm núi rừng
Trong quá trình học tiến sĩ tại Sorbonne, các bạn làm khoa học tự nhiên thường sẽ chọn những dự án thuần về nghiên cứu, đúng với chuyên môn và hướng học thuật của mình. Nhưng Hải thì khác. Dù thuộc khối khoa học tự nhiên, em lại là người duy nhất chọn một dự án hướng đến cộng đồng.
Đề tài của Hải lại mang màu sắc thực tế và khác biệt: đó chính là việc áp dụng cảm biến sinh học transistor hiệu ứng trường, chế tạo bằng công nghệ in phân giải cao (một cảm biến thế hệ mới, sử dụng vật liệu bán dẫn) để phát hiện vi khuẩn Salmonella trong thực phẩm, một nghiên cứu thuộc khoa học tự nhiên nhưng có ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng.
Salmonella từ lâu đã được xem là một trong những tác nhân gây ngộ độc thực phẩm phổ biến nhất trên toàn cầu. Dựa trên các nguồn tài liệu quốc tế mà Hải từng tham khảo, ước tính hơn 700.000 ca tử vong mỗi năm có liên quan đến loại vi khuẩn này. Salmonella thường xuất hiện trong thịt sống (bò, trâu, gà), trứng gà, và nhiều loại thực phẩm tươi nếu không được bảo quản đúng cách.
Tại Pháp, quy trình kiểm soát thực phẩm rất chặt chẽ nên việc chế tạo thành công những thế hệ cảm biến mới hỗ trợ kiểm soát sức khoẻ cộng đồng tốt hơn là một trong những hướng nghiên cứu rất được quan tâm. Trong khi đó, tại Việt Nam, đặc biệt ở các vùng núi phía Bắc, nơi điều kiện bảo quản còn hạn chế, kiến thức về an toàn thực phẩm chưa đồng đều, thì nhu cầu có công cụ dễ sử dụng và hiệu quả hỗ trợ sức khỏe người dân còn trở nên cấp thiết hơn nữa. Đặc biệt, cảm ứng sinh học không chỉ có thể sử dụng trong an toàn thực phẩm, mà còn giàu tiềm năng ứng dụng trong y tế cá thể, y tế cộng đồng, an ninh quốc phòng.
“Em nghĩ nếu mình đã nghiên cứu một thứ có ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống như vậy, thì tại sao mình không mang nó về nơi mà kiến thức này thực sự có ý nghĩa, nhất là khi đó là quê hương của mình?” – Hải chia sẻ.
Điểm đến: Trường Dân tộc Nội trú Khao Mang, nơi 800 học sinh chờ đón những bài học mới
Sau khi trao đổi và hỗ trợ bởi địa phương, Hải được kết nối đến Trường Dân tộc Nội trú Khao Mang, một ngôi trường liên cấp tiểu học và THCS tại Mù Cang Chải với gần 800 em học sinh. Đây là quy mô vượt xa mong đợi ban đầu của Hải (dự kiến tiếp cận chỉ khoảng 200 – 300 em).
“Em nghĩ trẻ em dễ tiếp nhận nhất. Các bạn chưa có nhiều định kiến, lại hay kể chuyện với bố mẹ. Nếu các bạn hiểu, các bạn có thể lan tỏa lại cho gia đình nữa.” Hải nói.
Nhiều người nghĩ dự án cần một ekip hùng hậu. Nhưng thực tế, Hải chỉ có một người bạn hỗ trợ sắp xếp lịch trình và ghi hình tư liệu. Còn lại, từ liên hệ trường, trình bày đề án, xây dựng nội dung đến đứng lớp, Hải làm gần như toàn bộ.
“Bình thường em chỉ đứng trước 100 người là nhiều nhất. Giờ là 800 em học sinh, nhưng nếu không bắt đầu bây giờ thì bao giờ?” – Hải nói.
Trong buổi chia sẻ, Hải đã triển khai ba nội dung chính:
1. Giúp học sinh “nhìn thấy” thứ vô hình
Hải sử dụng hình ảnh phóng đại để mô tả vi khuẩn và virus, những “sinh vật nhỏ bé” nhưng có thể gây bệnh. Nhiều em học sinh đã “ồ” lên khi lần đầu tiên nhìn thấy hình dạng của một con vi khuẩn.
2. Dạy về thói quen vệ sinh, nền tảng phòng bệnh
Hải hướng dẫn các em rửa tay theo từng bước: lòng bàn tay, kẽ ngón tay, mu bàn tay, cổ tay. Theo Hải chia sẻ: “Các thói quen như uống nước đun sôi, ăn chín hay rửa tay đúng cách có thể giảm đáng kể nguy cơ nhiễm khuẩn đường ruột, theo nhiều tổ chức y tế, lên đến 30 – 40%.
3. Minh họa về cảm biến đổi màu
Dù cảm biến chính thức vẫn đang trong quá trình nghiên cứu, một quá trình đòi hỏi nhiều bước kiểm nghiệm nghiêm ngặt để đảm bảo độ chính xác trước khi có thể ứng dụng rộng rãi, Hải mang theo các que thử đổi màu để học sinh hiểu nguyên tắc: khi có chất bẩn hay tạp chất, màu sắc sẽ thay đổi. Hoạt động này giúp các em hình dung rõ hơn khoa học được ứng dụng như thế nào trong kiểm tra an toàn thực phẩm cũng như kiến thức thực tế về việc: tại sao chúng ta cần ăn chín, uống sôi?
Kết quả sau buổi chia sẻ: Những điều Hải không ngờ tới
Ngay sau khi kết thúc, Hải chia sẻ đầy bất ngờ: “Em không nghĩ là các bạn lại mạnh dạn như thế. Các bạn rất tự tin trong việc thể hiện bản thân và rất tập trung lắng nghe, hành động theo, nhất là lúc em hướng dẫn việc rửa tay như thế nào là đúng cách”.
Ánh nắng chiều tà rơi trên vai các em, đôi mắt hồn nhiên nhìn Hải với sự phấn khích, vui tươi và đầy tò mò, khoảnh khắc đó chính là khoảnh khắc đáng nhớ nhất để chứng minh cho việc Hải chọn và triển khai dự án tại nơi đây, là đúng đắn.
USTH – nơi gieo một hạt giống để đi xa hơn
Nhắc lại hành trình học tập, Hải nói một câu khiến người nghe dừng lại: “Em không nghĩ mình sẽ đi xa đến thế. Nếu không có thầy cô ở USTH nhìn thấy tiềm năng của em, chắc ngay từ khi tốt nghiệp cử nhân, em đã đi làm rồi.”
Hải biết đến với USTH từ ngày hội tuyển sinh ở Cẩm Phả. Khi biết ngành Khoa học vật liệu tiên tiến và Công nghệ Nano của trường được thiết kế phù hợp với những bạn yêu thích các môn Lý – Hóa – Sinh, em quyết định thử. Và chính quyết định ấy mở ra cả một con đường: Những năm đầu học tập trong môi trường mới, rồi tập làm nghiên cứu bởi sự dẫn dắt tận tâm của các cô, hay những buổi làm việc trong nhóm nghiên cứu liên ngành, nơi các sinh viên học các ngành khác nhau có cơ hội trao đổi và kết nối. Và sau cùng là cơ hội thực tập tại Đại học Paris Cité, rồi làm nghiên cứu sinh tại Sorbonne, Pháp.
Từ nền tảng ấy, Hải nhận ra mình phù hợp với nhánh khoa học “thực tế và hướng đến cộng đồng”.
“Just do it” – điều Hải muốn gửi gắm đến sinh viên USTH
“Cơ hội lúc nào cũng ở quanh mình. Nếu cứ chần chừ thì mình sẽ bỏ lỡ mất. Just do it.”
Là một nghiên cứu sinh theo đuổi con đường khoa học, Hải luôn chọn sự chân thật và khiêm tốn, và cũng luôn mong kiến thức mình theo đuổi được áp dụng thực tế cho cộng đồng, đóng góp cho xã hội. Hải chỉ chia sẻ nhỏ rằng điều em quan tâm nhất là dự án, và mong bài viết sẽ nói nhiều về dự án hơn về bản thân. Nhưng đôi khi, hành trình của một con người chính là cách chân thật nhất để nói về giá trị của một môi trường đào tạo. Một nghiên cứu sinh 24 tuổi, từ Sorbonne trở về Mù Cang Chải, đứng trước 800 học sinh, chia sẻ về vi khuẩn, rửa tay, an toàn thực phẩm.
Đó không chỉ là câu chuyện của riêng Hải.
Đó là hình ảnh của một thế hệ sinh viên của Trường đại học Khoa học và Công nghệ Hà Nội (USTH): giỏi chuyên môn, giàu lòng nhân ái, và sẵn sàng mang khoa học đến những nơi cần khoa học nhất.
